Odstąpienie, wypowiedzenie, rozwiązanie to pojęcia, które odnoszą się do prawa umów. W języku potocznym traktowane są jako pojęcia zamienne, w języku prawników natomiast – mimo że wszystkie odnoszą się do zakończenia stosunku zobowiązaniowego – to jednak zupełnie inne, różniące się w istotny sposób, instytucje.
Odstąpienie
Odstąpienie jest rodzajem oświadczenia jednej ze stron stosunku prawnego, skierowanym do drugiej strony tego stosunku, które ma na celu wyeliminowanie z obrotu prawnego określonej czynności prawnej, najczęściej umowy. Oświadczenie to nie wymaga zgody drugiej strony umowy i – co do zasady – wywołuje skutek w chwili doręczenia go adresatowi. Dla oświadczenia o odstąpieniu charakterystyczny jest skutek wsteczny. Co to oznacza? W przypadku złożenia takiego oświadczenia przez którąkolwiek ze stron, umowę – dotychczas między stronami obowiązującą – traktuje się tak jakby nigdy nie została zawarta. Oświadczenie o odstąpieniu można zatem określić jako komunikat skierowany do kontrahenta, iż strona która go składa uważa, że umowy nigdy między nimi nie było.
Z instytucji odstąpienia nie można jednak korzystać dowolnie i w każdym przypadku, a jedynie wówczas gdy uprawnienie takie zostało danej stronie umowy przyznane. Uprawnienie do odstąpienia może wynikać z przepisów prawa albo z woli stron, jeżeli taką możliwość wprowadziły do umowy. Jeżeli umowa nic nie mówi na temat możliwości odstąpienia od niej, to chcąc skorzystać z tej instytucji możemy powoływać się tylko na ustawowe prawo odstąpienia, jeżeli oczywiście w tym konkretnym przypadku przepisy przewidują taką możliwość.
Możliwość uznania umowy za niebyłą nie oznacza jednak, że nie jest możliwe dochodzenie żadnych roszczeń, wynikających z tego „nie zawartego” kontraktu. Przeciwnie, skutkiem skorzystania z instytucji odstąpienia jest konieczność dokonania pomiędzy stronami stosownego rozliczenia. W tym zakresie ustawodawca nałożył na strony obowiązek zwrócenia sobie nawzajem wszystkiego, co strony dotychczas świadczyły. Zwrot tych świadczeń – co do zasady – powinien nastąpić w stanie niezmienionym, chyba że zmiana taka była konieczna w granicach zwykłego zarządu. Jeżeli przedmiotem umowy było świadczenie usług lub korzystanie z rzeczy drugiej stronie w razie odstąpienia od umowy należy się odpowiednie wynagrodzenie.
Instytucja odstąpienia od umowy nie ma zastosowania do wszystkich rodzajów umów. Zazwyczaj odnosi się do transakcji jednorazowych (np. umów sprzedaży czy umów o dzieło), gdzie możliwe jest zwrócenie sobie wzajemnych świadczeń (np. zwrot zakupionego towaru oraz zwrot jego ceny). Odstąpienie od umowy – co do zasady – nie znajduje zastosowania w przypadku umów o charakterze ciągłym (np. umowy najmu czy dzierżawy), gdzie wzajemny zwrot świadczeń wydaje się być niemożliwy (np. zwrot świadczenia polegającego na korzystaniu z przedmiotu najmu czy dzierżawy).
Najbardziej rozpowszechnionym przypadkiem odstąpienia jest konsumenckie prawo odstąpienia od umowy sprzedaży, które można wykonać w terminie 14 dni od dnia zawarcia umowy lub od dnia doręczenia towaru kupującemu (w zależności od rodzaju zawartej umowy).
Forma oświadczenia o odstąpieniu. Aby skutecznie odstąpić od umowy należy pamiętać nie tylko o zakomunikowaniu drugiej stronie swojej woli w zakresie odstąpienia od umowy, ale także o zachowaniu właściwej dla oświadczenia o odstąpieniu formy. Dokonując analizy przepisów o odstąpieniu należy dojść do wniosku, że nie ma jednej formy, która byłaby właściwa dla każdego oświadczenia tego rodzaju. Pewne wskazówki daje nam treść art. 77 Kodeksu cywilnego, który uzależnia formę oświadczenia o odstąpieniu od umowy od formy, w jakiej została zawarta sama umowa. Przepis ten nakazuje zachowanie formy pisemnej dla oświadczenia o odstąpieniu od umowy w przypadku gdy umowa została zawarta w formie pisemnej albo w innej formie szczególnej (np. z datą pewną czy z podpisami notarialnie poświadczonymi). W pozostałych przypadkach forma oświadczenia o odstąpieniu może być dowolna. Oczywiście w postanowieniach umowy możliwe jest określenie innej (surowszej) formy w jakiej powyższe oświadczenie powinno zostać złożone. Zależy to wyłącznie od woli stron. Jeżeli umowa postanowień takich nie zawiera, stosuje się przepisy ustawy.
Wypowiedzenie
Podobnie jak odstąpienie tak i wypowiedzenie jest oświadczeniem jednej ze stron stosunku prawnego, które składane jest drugiej stronie tego stosunku. Również i ta instytucja ma zastosowanie głównie do umów. W przeciwieństwie jednak do oświadczenia o odstąpieniu, wypowiedzenie ma skutek na przyszłość i powoduje rozwiązanie umowy dopiero po upływie określonego okresu wypowiedzenia. Okres wypowiedzenia to czas pomiędzy otrzymaniem oświadczenia o wypowiedzeniu umowy a dniem jej rozwiązania. Dla wypowiedzenia umowy zatem niezbędne jest nie tylko oświadczenie o tym, że jedna ze stron zamierza umowę rozwiązać ze skutkiem na przyszłość, ale także okres tzw. wyczekiwania na moment, w którym dojdzie do zakończenia łączącego strony stosunku umownego.
Jak długi musi być okres wypowiedzenia? Nie ma jednej dobrej odpowiedzi na to pytanie, tak samo jak nie ma jednego kodeksowego okresu, po upływie którego zawsze dochodziłoby do rozwiązania umowy. Długość okresu wypowiedzenia zależy od rodzaju łączącej strony umowy. Może wynikać wprost z przepisów prawa (np. długość okresów wypowiedzenia umów o pracę), może także zostać określona w konkretnej, zawieranej przez strony, umowie.
Instytucja wypowiedzenia umowy znajduje zastosowanie głównie w przypadku umów o charakterze ciągłym (np. najem, dzierżawa). Zobowiązania stron, wynikające z umów, wygasają na przyszłość, w związku z czym nie ma potrzeby dokonywania pomiędzy stronami stosownych rozliczeń, a wypowiedziana umowa wykonywana jest do chwili upływu okresu wypowiedzenia.
A czym jest tzw. wypowiedzenie ze skutkiem natychmiastowym? Ta, stosowana dość powszechnie instytucja, jest w swej istocie niczym innym jak oświadczeniem o rozwiązaniu umowy skutecznym z chwilą jego doręczenia drugiej stronie. Skąd taki wniosek? Jeżeli wypowiedzenie jest traktowane jako okres wyczekiwania na rozwiązanie umowy to nie może on rozpoczynać się i kończyć jednocześnie z doręczeniem oświadczenia o zamiarze zakończenia stosunku prawnego. Aby można było mówić o wypowiedzeniu, konieczny jest upływ – nawet bardzo krótkiego (np. jednodniowego) – czasu wyczekiwania. Dopiero po jego upływie można twierdzić, iż doszło do rozwiązania umowy za wypowiedzeniem. Jeżeli okresu wyczekiwania brak a umowa ma ulec rozwiązaniu w chwili złożenia stosownego oświadczenia, to nie możemy mówić o niczym innym jak o rozwiązaniu umowy bez zachowania okresu wypowiedzenia.
Forma oświadczenia o wypowiedzeniu. Podobnie jak w przypadku oświadczenia o odstąpieniu od umowy przepisy nie wskazują jednej formy, której zachowanie byłoby wymagane dla skuteczności wypowiedzenia. I w tym przypadku zastosowanie znajduje art. 77 Kodeksu cywilnego, który formę oświadczenia o wypowiedzeniu umowy uzależnia od formy, w jakiej nastąpiło zawarcie umowy. Jeżeli zatem umowa została zawarta w formie pisemnej albo w innej formie szczególnej, oświadczenie o jej wypowiedzeniu powinno zostać stwierdzone pismem. W pozostałych przypadkach forma oświadczenia o wypowiedzeniu umowy jest dowolna.
Rozwiązanie umowy
Rozwiązanie umowy natomiast to nic innego jak moment, w którym stosunek prawny ulega zakończeniu. Przyczyn rozwiązania umowy może być wiele. Przede wszystkim może do tego dojść na skutek upływu czasu, na jaki umowa została zawarta czy wykonania określonych w umowie czynności. Rozwiązanie umowy może nastąpić na skutek ziszczenia się warunku, w tej umowie zastrzeżonego, od którego strony uzależniły rozwiązanie umowy. Aż wreszcie do rozwiązania może dojść na skutek oświadczenia stron, bez względu na to czy jest to oświadczenie tylko jednej z nich czy też jest to dwustronne porozumienie określające formę i sposób zakończenia wspólnej kooperacji.
Radca prawny
Małgorzata Buczkowska
